Bài 3: Thêm vài đặc điểm trong thơ Đồng bằng Sông Cửu Long

Nguyên Hậu

1.      Hồi ức và cảm xúc về chiến tranh

Chiến tranh đã lùi xa vào dĩ vãng nhưng dư âm của nó còn vọng mãi trong lòng bao thế hệ người dân Nam bộ. Với họ, chiến tranh là vết tích chưa dễ biến mất. Hơn 30 năm trôi qua nhưng đề tài liên quan đến chiến tranh vẫn là nguồn cảm hứng cho nhiều thế hệ nhà thơ với những góc độ nhìn nhận khác nhau.

Có điều đó bởi lẽ, nơi đây từng là căn cứ địa Cách mạng trong hai cuộc chiến tranh vệ quốc. Long An xưa là một phần của căn cứ địa Đồng Tháp Mười, rồi Bến Tre, quê hương nữ anh hùng Nguyễn Thị Định lãnh đạo đội quân tóc dài kiên cường dũng cảm. Dãy đất miền Nam từng hứng chịu bao bom đạn của kẻ thù, chịu bao cuộc đàn áp, thảm sát đẫm máu. Đất nước thanh bình nhưng tất cả những gì chiến tranh để lại vẫn hiện diện từng ngày từng giờ trên mảnh đất quê hương và trong ký ức những người con nơi ấy.

Hồi ức và cảm xúc chiến tranh được thể hiện trước hết ở các bài thơ bày tỏ niềm tự hào về vùng đất anh hùng. Bom đạn khốc liệt bao nhiêu càng làm sáng lên những con người kiên cường ở đó bấy nhiêu:

“Vĩnh Phú ơi, Bến Tre dũng mãnh

  Yêu thật nồng mà thù cũng thật sâu”

(Gửi người em gái Vĩnh Phú - Triều Khanh).

“Bến Tre cuộn sóng căm thù

Máu xương đòi giặc đền bù máu xương

 Trúc Giang, Bình Đại, Bình Khương

 … Mỏ Cày, Thạnh Phú … uy danh lẫy lừng…”

                                                                        (Bến Tre quê ngoại – Nguyễn Bá)

Bao nhiêu năm qua rồi nhưng ký ức về chiến tranh thỉnh thoảng còn nhắc gợi trong lòng những người từng cầm súng chiến đấu trên chiến trường năm xưa. Có cả những ngậm ngùi:

“Con chưa về được mẹ ơi

 Khi mây đen vẫn đầy trời quê hương!

 Con đi đánh giặc mười phương

Cho vườn cau tỏa ngát hương quê mình”

(Vườn cau quê mẹ - Nguyên Lễ).

 Và có cả nỗi đau:

 “Bạn nhận phần mình không trở lại

 Những người còn sống nghe nhói đau

 Cứ tiếc cứ thương người lính mãi…

Còn tôi ôm xác, nước mắt trào!

                                                (Tản mạn giữa mùa xuân - Lê Tân)

 Đằng sau những tự hào luôn có góc khuất cho nỗi niềm trầm mặc. Chiến thắng càng vinh quang bao nhiêu thì những đánh đổi càng to lớn bấy nhiêu. Vết thương thể xác có thể đã lành nhưng thương tổn tinh thần còn ám ảnh mãi không thôi. Còn gì đau đớn hơn khi chứng kiến hình ảnh những người vợ xa chồng, người mẹ mất con hằng đêm vẫn rơi thầm giọt nước mắt:

“Trong chiến tranh mẹ mất những người con

 Nỗi đau ấy vẫn oằn lên vai mẹ

 Đêm bình yên mẹ vẫn ngồi lặng lẽ…”

 (Vết thương - Phạm Thị Quý).

“và thật tình cờ cho tôi nhận ra

xóm tôi vẻn vẹn hai mươi sáu ngôi nhà

 có mười sáu người đàn bà

 sau chiến tranh chồng không về nữa

có mười sáu ngọn gió giọt mưa

đêm đêm đi gõ cửa/ trong đó có nhà má tôi

 có mười sáu cuộc chiến tranh trong xóm còn âm ỉ

 dù đã mười năm giặc giã qua rồi

 (Có 16 cuộc chiến tranh – Nguyễn Trọng Tín).

Vẫn còn đó – chiến tranh, âm ỉ cháy trong lòng mười sáu người phụ nữ, mười sáu cuộc đời khi xung quanh họ chẳng còn lấy một hạnh phúc nhỏ nhoi rất đời thường, và sẽ vẫn cháy mãi trong lòng bao thế hệ thi nhân nơi ấy – những người từng vương dấu vết chiến tranh.

2.       Những trăn trở về cuộc sống hiện tại

Thơ xuất phát từ cuộc đời để trở lại với cuộc đời! Sáng tác thơ không chỉ để dàn trải cảm xúc tâm hồn một cách chung chung mà còn nói lên bao trăn trở, khắc khoải của con người trước những vấn đề trong cuộc sống. Bởi cuộc đời có bao giờ hoàn toàn tốt đẹp như mong muốn của bất cứ ai? Có những mặt tốt nhưng cũng còn lắm những khúc mắc, éo le trong đời thực. Khi cuộc sống thay đổi đến mức chóng mặt, con người phải đối diện với vô vàn sự việc, các mối quan hệ chằng chịt tứ phía. Thơ lúc bấy giờ là nơi gởi gắm tốt nhất thức trở của số phận, những mặt trái mà cuộc đời mang đến cho con phận người.

Với các nhà thơ đồng bằng, niềm trăn trở của họ rất thật, không quá sâu sắc nhưng đủ để tạo nên nhịp đập thổn thức trước cuộc đời. Có khi là mối băn khoăn của một đứa con nghĩ đến cội nguồn, đến giá trị truyền thống đang nhạt dần trong hiện tại:

“Họ nghe thấy điều gì đang cựa quậy

 ở bên dưới con đường

 nơi cất giấu dấu chân bao lớp người khuất bóng

 những dấu chân chồng lên nhau vẫn ngày đêm rậm rịch đi về phía khát vọng” (Đường về - Kim Ba)              

Có những điều trớ trêu, ngang trái vẫn bày ra trong xã hội, để rồi đến lúc nhận ra ta không khỏi ngỡ ngàng. Thi nhân đồng bằng ngày càng tỏ ra nhạy cảm và quan tâm hơn đến những vấn đề như thế:

“Cuối cùng hoa trắng là hạt đen

 Cuối cùng trái ngọt là vị đắng”

(Cà phê – Hồ Thanh Điền).

Cuộc sống không bao giờ chỉ toàn những niềm vui.  Cũng còn đó những mất mát khó gọi tên, những chua chát được Hoài Tường Phong nói lên một cách ngậm ngùi:

“Xóm bên sông nhiều cô gái rời quê

  Về thăm nhà xênh xang lụa là hàng hiệu

  Vài căn nhà xây đổi đời bằng những đồng tiền báo hiếu”

 (Trăng nghẹn).

Thơ đồng bằng đã bắt nhịp, mân mê được cái đa sắc của cuộc đời, phản ánh và gợi lên chút day dứt trở trăn dù chỉ là nhen nhóm trong lòng nhưng sẽ trở thành lực đẩy để tác động vào cuộc sống. Hoài Tường Phong biết cách tiếp cận theo bề sâu, cụm từ “trăng nghẹn” được ông phản ánh bằng ánh nhìn khá tinh tế và có sức lay động lớn lao, đọc câu thơ sao cũng thấy “nghẹn” trong lòng. Từ “chưa” ở cuối bài còn gợi lên cảm giác mong đợi, một nghĩ ngợi rất thật trước cuộc sống đang diễn ra hàng ngày ở quê mình, không hề né tránh, giả tạo. Đó phải chăng là thiên chức của người cầm bút?

Thi nhân là người nhạy cảm với cái đẹp và cũng xao động với cái buồn. Như tấm kính trong suốt, có những điều ở đời thực là bình thường với nhiều người nhưng với thi nhân lại là hạt sạn rơi xuống đáy lòng: 

“Ông lão mù hát bài hát tha hương

 Em nhỏ dắt tay cha

Tiếng hát rớt bên đường…”

 (Con đường - Thái Hồng).

Còn gì đớn đau hơn khi thấy cảnh: “Ruộng cắt sang tên từng mảnh thịt” trong thơ Phạm Nguyên Thạch. Những đổi thay luôn đi cùng hạnh phúc và mất mát. Lòng chợt đắng lại khi tận mắt chứng kiến cảnh chia cắt mảnh hồn quê đã bao đời gắn bó. Người nông dân trọn đời “nặng nợ” với mảnh ruộng, khoảnh vườn như đứa con của mình, nay biến dạng theo “biển dâu” cuộc đời. Càng xót xa hơn khi đi kèm với nó là sự tan vỡ bao giá trị truyền thống. Tình anh em máu mủ, tình vợ chồng, cha mẹ và con cái... tất cả bị xô đẩy cuốn trôi, đảo lộn đến không ngờ. Trong lần “trở lại vườn xưa”, Trần Ngọc Hưởng cất lời cảm thán trước cảnh “thất thổ vong gia”- đất mất đi, tình người cũng lạt phai dù đó là tình anh em ruột thịt:

“Quê người từ buổi giạt trôi

 Mơ về vườn cũ ta ngồi ngâm nga

 Đâu ngờ “thất thổ vong gia

 Anh em trở mặt chốc là người dưng”.

(Trở lại vườn xưa – Trần Ngọc Hưởng)

 Trước cơn lốc đổi thay đầy thách thức của thời buổi kinh tế thị trường, còn có một “bảo tàng thơ” le lói chút hy vọng gìn giữ những điều sắp mất cũng là điều đáng quý. Nhưng đó cũng chỉ là hy vọng, lời nhắn nhủ chân tình pha chút dễ thương như sự níu kéo nét đẹp từ lâu ăn sâu vào tiềm thức:

“Em chớ bận lòng khi đánh rớt sau lưng

 Bộ quần áo tứ thân và cả đôi guốc vông cũ kỹ

 Anh trèo lên cây đa quán dốc

Trong bảo tàng thơ anh ngời ngời ngũ sắc nón quai thao”

(Gọi thơ - Nguyễn Hữu Nhân).

Ai biết sự cố níu giữ của “anh” còn tiếp tục được bao lâu. Mỗi thời đại đều có nỗi đau riêng mình và luôn có cách để thích ứng với nó khi biết không thể thoát ly khỏi quy luật tráo đổi mới - cũ. Trong buổi giao thời của xã hội Việt Nam đầu thế kỉ XX, Nguyễn Bính đã từng cảm thán trước sự biến mất cái “chân quê” bao đời: “Hôm qua em đi tỉnh về. Hương đồng gió nội bay đi ít nhiều” (Chân quê). Nhưng rồi cái mới dần chiếm lĩnh đời sống, thời gian làm chiếc phin lọc để cuối cùng mới - cũ hòa hợp trong một xã hội, thời đại. Dù vậy, tiếng Gọi thơ từ Nguyễn Hữu Nhân vẫn là lời nhắc nhẹ nhàng, ý vị.

Từ đó ta thấy thơ ca đồng bằng thể hiện trong hầu hết thanh âm, cung bậc của nó, có khúc điệu mượt mà yên ả nhưng cũng có trăn trở dằn vặt rất đời thường. Tất cả trở thành nguồn cảm hứng mời gọi và thách thức để mỗi thi nhân chốn đồng bằng thể hiện tình cảm của mình qua những trang thơ.

 6.2011